Sỏi trong gan là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Sỏi trong gan là gì?

Sỏi trong gan (hepatolithiasis) là tình trạng xuất hiện sỏi mật trong hệ thống đường mật nằm trong nhu mô gan. Đây là một bệnh lý đặc trưng bởi sự hiện diện của các viên sỏi, thường có thành phần chủ yếu là sắc tố mật hoặc hỗn hợp sắc tố và muối mật, gây tắc nghẽn dòng chảy mật trong gan. Bệnh phổ biến ở các nước châu Á như Việt Nam, Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản, trong khi ở châu Âu và Bắc Mỹ ít gặp hơn.

Sỏi trong gan có thể tồn tại đơn lẻ ở một vị trí hoặc phân bố lan tỏa ở nhiều nhánh đường mật. Kích thước sỏi thay đổi từ vài milimet đến vài centimet, có thể hình thành theo thời gian dài do sự ứ trệ dịch mật hoặc nhiễm trùng đường mật kéo dài. Bệnh không chỉ gây đau và khó chịu mà còn làm tăng nguy cơ biến chứng nặng nề, bao gồm viêm đường mật tái phát, áp xe gan, xơ gan mật thứ phát và ung thư đường mật.

Tỷ lệ mắc bệnh có sự khác biệt rõ rệt giữa các vùng địa lý, cho thấy vai trò của yếu tố môi trường, chế độ ăn uống, điều kiện vệ sinh và yếu tố di truyền. Ở những nơi có tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng đường mật cao, tỷ lệ mắc sỏi trong gan cũng tăng. Chính vì vậy, sỏi trong gan được coi là một bệnh lý gắn liền với điều kiện sinh hoạt, dinh dưỡng và dịch tễ học của cộng đồng.

Cơ chế hình thành sỏi trong gan

Cơ chế hình thành sỏi trong gan xuất phát từ sự kết hợp giữa tình trạng ứ trệ dòng mật, sự thay đổi thành phần hóa học của dịch mật và các yếu tố nhiễm trùng. Khi mật bị ứ đọng trong thời gian dài, các thành phần như bilirubin, muối canxi, cholesterol và acid mật dễ dàng lắng đọng và tạo thành nhân sỏi. Sự hiện diện của nhiễm khuẩn đường mật càng thúc đẩy quá trình này.

Vi khuẩn, đặc biệt là Escherichia coli, có thể sản sinh enzym β-glucuronidase, làm thủy phân bilirubin liên hợp thành bilirubin tự do. Bilirubin tự do có khả năng kết tủa với canxi, từ đó tạo thành sỏi sắc tố. Điều này lý giải tại sao sỏi trong gan thường có màu nâu hoặc đen và giàu thành phần bilirubinat canxi. Ngoài ra, ký sinh trùng đường mật như giun Clonorchis sinensis hoặc sán lá gan Opisthorchis viverrini cũng góp phần vào sự hình thành sỏi bằng cách gây viêm mạn tính và hẹp đường mật.

Các yếu tố giải phẫu và bệnh lý nền cũng đóng vai trò quan trọng. Dị dạng đường mật bẩm sinh, hẹp đường mật sau phẫu thuật hoặc chấn thương, và bệnh lý viêm đường mật nguyên phát đều làm tăng nguy cơ hình thành sỏi. Ngoài ra, tình trạng suy dinh dưỡng và chế độ ăn ít protein, giàu carbohydrate cũng được coi là yếu tố nguy cơ thúc đẩy bệnh xuất hiện ở các cộng đồng có điều kiện kinh tế thấp.

• Ứ trệ dòng mật kéo dài.
• Nhiễm khuẩn đường mật, đặc biệt là E. coli.
• Ký sinh trùng đường mật gây hẹp và viêm mạn tính.
• Dị dạng hoặc hẹp đường mật do bệnh lý bẩm sinh hoặc phẫu thuật.

Công thức khái quát sự hình thành sỏi sắc tố có thể mô tả như sau:

$\text{Bilirubin liên hợp} \xrightarrow{\beta-glucuronidase} \text{Bilirubin tự do} + \text{Canxi} \rightarrow \text{Sỏi sắc tố}$

Phân loại sỏi trong gan

Sỏi trong gan có thể được phân loại theo thành phần hóa học và vị trí phân bố. Về thành phần, sỏi sắc tố chiếm tỷ lệ cao nhất, thường chứa bilirubinat canxi, muối mật và cholesterol. Sỏi cholesterol thuần túy ít gặp hơn trong đường mật trong gan, thường liên quan đến rối loạn chuyển hóa lipid hoặc các bệnh lý gan mật mạn tính. Sỏi hỗn hợp bao gồm cả sắc tố và cholesterol cũng có thể xuất hiện.

Theo vị trí, sỏi có thể tập trung ở một nhánh đường mật gan trái hoặc gan phải, phân bố ở nhiều nhánh khác nhau, hoặc lan tỏa toàn bộ hệ thống đường mật trong gan. Mức độ lan rộng ảnh hưởng trực tiếp đến triệu chứng lâm sàng, biến chứng và phương pháp điều trị. Sỏi một bên gan thường dễ điều trị bằng phẫu thuật cắt gan hơn so với sỏi lan tỏa nhiều nhánh.

Phân loại còn giúp định hướng điều trị và tiên lượng. Ví dụ, sỏi sắc tố thường liên quan đến nhiễm khuẩn và ký sinh trùng, nên cần phối hợp điều trị kháng sinh hoặc diệt ký sinh trùng. Ngược lại, sỏi cholesterol lại gắn liền với rối loạn chuyển hóa, đòi hỏi điều chỉnh chế độ dinh dưỡng và điều trị rối loạn lipid máu.

Tiêu chí	Phân loại	Đặc điểm
Thành phần	Sỏi sắc tố	Chứa bilirubinat canxi, thường gặp ở châu Á
Thành phần	Sỏi cholesterol	Ít gặp trong gan, liên quan rối loạn lipid
Thành phần	Sỏi hỗn hợp	Kết hợp sắc tố, cholesterol và muối mật
Vị trí	Một bên gan	Khu trú ở nhánh gan trái hoặc gan phải
Vị trí	Lan tỏa	Ảnh hưởng nhiều nhánh hoặc toàn bộ đường mật

Triệu chứng lâm sàng

Triệu chứng sỏi trong gan rất đa dạng, có thể âm thầm hoặc biểu hiện rõ rệt tùy vào vị trí, kích thước và biến chứng kèm theo. Nhiều bệnh nhân hoàn toàn không có triệu chứng và chỉ được phát hiện tình cờ khi siêu âm bụng định kỳ. Đây thường là các trường hợp sỏi nhỏ, ít hoặc không gây tắc nghẽn đáng kể dòng chảy mật.

Khi có triệu chứng, biểu hiện phổ biến nhất là đau vùng hạ sườn phải hoặc thượng vị, cơn đau có thể âm ỉ hoặc dữ dội, đôi khi lan ra sau lưng hoặc vai phải. Vàng da và sốt thường gặp trong các đợt viêm đường mật cấp, kèm theo rét run và mệt mỏi. Một số bệnh nhân có biểu hiện rối loạn tiêu hóa như buồn nôn, chán ăn, sụt cân kéo dài.

Trong trường hợp nặng, sỏi trong gan có thể dẫn đến áp xe gan, xơ gan mật thứ phát hoặc ung thư đường mật. Các biến chứng này thường biểu hiện bằng sốt kéo dài, gầy sút nhanh, cổ trướng hoặc xuất hiện khối bất thường trong gan khi thăm khám. Do tính chất nguy hiểm, việc phát hiện sớm và theo dõi triệu chứng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng để hạn chế biến chứng.

• Âm thầm, không triệu chứng (phát hiện tình cờ).
• Đau hạ sườn phải, vàng da, sốt, rét run.
• Biểu hiện tiêu hóa mạn tính: chán ăn, buồn nôn, sụt cân.
• Biến chứng: áp xe gan, xơ gan mật, ung thư đường mật.

Chẩn đoán hình ảnh

Chẩn đoán sỏi trong gan dựa nhiều vào các phương pháp hình ảnh học hiện đại. Siêu âm là phương tiện đầu tiên và phổ biến nhất nhờ ưu điểm không xâm lấn, chi phí thấp và khả năng phát hiện nhanh các sỏi có kích thước lớn. Trên siêu âm, sỏi thường xuất hiện dưới dạng cấu trúc tăng âm kèm bóng cản phía sau. Tuy nhiên, độ nhạy của siêu âm có thể giảm trong các trường hợp sỏi nhỏ hoặc nằm sâu trong nhu mô gan, đặc biệt khi bệnh nhân có tình trạng đầy hơi hoặc béo phì.

CT scan cung cấp hình ảnh chi tiết hơn, giúp xác định chính xác vị trí, kích thước và số lượng sỏi. Đồng thời, CT còn đánh giá được các biến chứng đi kèm như giãn đường mật, áp xe gan hoặc tổn thương nhu mô gan. MRI và chụp cộng hưởng từ đường mật (MRCP) có giá trị vượt trội trong việc dựng hình hệ thống đường mật, phát hiện hẹp, tắc nghẽn và các dị dạng đường mật liên quan. MRCP đặc biệt hữu ích trong trường hợp bệnh nhân cần được đánh giá toàn diện trước khi tiến hành phẫu thuật hoặc can thiệp nội soi.

Trong một số trường hợp, chụp đường mật ngược dòng qua nội soi (ERCP) hoặc chụp đường mật xuyên gan qua da (PTC) vừa có giá trị chẩn đoán vừa hỗ trợ điều trị. Các kỹ thuật này cho phép bác sĩ nhìn thấy trực tiếp hệ thống đường mật, lấy mẫu dịch mật làm xét nghiệm vi sinh, đồng thời tiến hành lấy sỏi hoặc nong chỗ hẹp ngay trong thủ thuật. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng sự kết hợp giữa hình ảnh học không xâm lấn và can thiệp nội soi mang lại hiệu quả chẩn đoán và điều trị tối ưu (ScienceDirect).

Điều trị sỏi trong gan

Điều trị sỏi trong gan phụ thuộc vào nhiều yếu tố như kích thước, vị trí sỏi, tình trạng đường mật và biến chứng kèm theo. Điều trị nội khoa chủ yếu tập trung vào kiểm soát triệu chứng và điều trị biến chứng, ví dụ dùng kháng sinh trong viêm đường mật cấp, thuốc giảm đau, thuốc lợi mật. Tuy nhiên, nội khoa ít khi loại bỏ được sỏi và thường chỉ mang tính hỗ trợ.

Can thiệp nội soi là lựa chọn hàng đầu trong nhiều trường hợp. ERCP cho phép lấy sỏi trực tiếp qua đường nội soi và nong rộng chỗ hẹp đường mật. Với các sỏi lớn hoặc phức tạp, nội soi đường mật qua da (PTCS) hoặc kết hợp với kỹ thuật tán sỏi bằng laser, sóng siêu âm có thể được áp dụng. Những kỹ thuật này ngày càng được cải tiến nhằm giảm tỷ lệ sót sỏi và biến chứng sau thủ thuật.

Phẫu thuật vẫn giữ vai trò quan trọng, đặc biệt trong các trường hợp sỏi tái phát nhiều lần, lan tỏa ở một bên gan hoặc kèm theo hẹp đường mật nặng. Cắt gan bán phần có thể được chỉ định khi sỏi khu trú ở một vùng gan, nhằm loại bỏ triệt để cả sỏi và vùng đường mật bị tổn thương. Ngoài ra, phẫu thuật tạo hình lại đường mật hoặc dẫn lưu đường mật cũng là lựa chọn cho các trường hợp hẹp phức tạp.

• Nội khoa: điều trị triệu chứng, kháng sinh, lợi mật.
• Nội soi ERCP/PTCS: lấy sỏi, nong đường mật, tán sỏi.
• Phẫu thuật cắt gan bán phần: sỏi khu trú một bên gan.
• Tái tạo đường mật: hẹp phức tạp, tái phát nhiều lần.

Các tiến bộ trong kỹ thuật tán sỏi bằng laser hoặc thủy lực đã mở ra nhiều hướng điều trị ít xâm lấn hơn, cải thiện đáng kể chất lượng sống cho bệnh nhân. Một số thử nghiệm lâm sàng cũng đang đánh giá hiệu quả của các thuốc tan sỏi đặc hiệu nhằm bổ trợ cho điều trị can thiệp, dù kết quả còn hạn chế (AASLD).

Biến chứng

Nếu không được điều trị kịp thời và triệt để, sỏi trong gan có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng. Viêm đường mật tái phát là biến chứng thường gặp nhất, với biểu hiện sốt, đau hạ sườn phải, vàng da và rét run. Viêm đường mật mạn tính có thể gây hẹp đường mật, làm tình trạng tắc nghẽn ngày càng nặng thêm và hình thành vòng xoắn bệnh lý khó điều trị dứt điểm.

Áp xe gan là biến chứng nguy hiểm khác, xảy ra khi vi khuẩn từ đường mật lan vào nhu mô gan, tạo ổ mủ. Tình trạng này nếu không được xử trí sớm có thể dẫn đến nhiễm trùng huyết và tử vong. Xơ gan mật thứ phát cũng là hậu quả lâu dài của tình trạng ứ mật và viêm mạn tính, gây suy giảm chức năng gan và dẫn đến nhiều biến chứng như cổ trướng, xuất huyết tiêu hóa do giãn tĩnh mạch thực quản.

Một biến chứng đặc biệt quan trọng là ung thư đường mật (cholangiocarcinoma). Nhiều nghiên cứu dịch tễ học tại châu Á đã chỉ ra mối liên hệ mật thiết giữa sỏi trong gan mạn tính và nguy cơ phát triển ung thư đường mật. Cơ chế có thể liên quan đến tình trạng viêm mạn tính, stress oxy hóa và đột biến gen trong tế bào biểu mô đường mật (Nature).

Phòng ngừa

Phòng ngừa sỏi trong gan tập trung vào việc loại bỏ các yếu tố nguy cơ. Kiểm soát nhiễm ký sinh trùng đường mật là một biện pháp quan trọng, đặc biệt ở các vùng lưu hành sán lá gan. Cải thiện vệ sinh an toàn thực phẩm, tránh ăn gỏi cá sống và các thực phẩm dễ nhiễm ký sinh trùng giúp giảm đáng kể nguy cơ mắc bệnh. Điều trị kịp thời các bệnh lý đường mật như hẹp, viêm hoặc sỏi túi mật cũng là yếu tố phòng ngừa quan trọng.

Chế độ ăn uống lành mạnh với nhiều rau xanh, chất xơ, hạn chế chất béo bão hòa và cholesterol động vật có thể giúp duy trì sự ổn định của dịch mật, giảm nguy cơ kết tủa tạo sỏi. Khám sức khỏe định kỳ, đặc biệt với những người có tiền sử bệnh gan mật hoặc từng phẫu thuật đường mật, giúp phát hiện sớm và xử trí kịp thời sỏi trong gan trước khi biến chứng xuất hiện.

Kết luận

Sỏi trong gan là một bệnh lý phức tạp, liên quan chặt chẽ đến yếu tố dịch tễ, môi trường, nhiễm trùng và di truyền. Bệnh có thể gây ra nhiều biến chứng nặng nề nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Sự kết hợp giữa chẩn đoán hình ảnh hiện đại, kỹ thuật can thiệp nội soi, phẫu thuật và các biện pháp phòng ngừa đã góp phần cải thiện tiên lượng bệnh nhân. Tuy nhiên, việc kiểm soát yếu tố nguy cơ và phát hiện sớm vẫn giữ vai trò chủ đạo trong chiến lược quản lý bệnh sỏi trong gan.

Tài liệu tham khảo

1. ScienceDirect. (2022). Management of Intrahepatic Bile Duct Stones. https://www.sciencedirect.com/
2. American Association for the Study of Liver Diseases (AASLD). (2022). Hepatolithiasis Guidelines. https://www.hepatology.org/
3. Nature Publishing Group. (2020). Hepatolithiasis and Cholangiocarcinoma. https://www.nature.com/
4. NCBI. (2021). Pathogenesis of Intrahepatic Stones. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/
5. World Health Organization (WHO). (2021). Liver and Biliary Tract Diseases. https://www.who.int/